आरण्यकेषु प्राणतत्वम

वैदिकवाङ्मये संहिताब्राह्मणग्रन्थानामनन्तरमारण्यकग्रन्थानां स्थान वरीवर्ति। तत्रारण्यकग्रन्थेषु आत्मविद्या प्राणविद्यातत्त्वचिन्तनादयो रहस्यात्मकविषयाः वर्णिताः सन्ति । सामान्यतया प्राणशब्देन प्राणवायुः श्वास-निःश्वासरूपो बुध्यते, परन्तु आरण्यकेषु प्राणवायुस्तु संसारनियन्ता प्रभुः सर्वेषामाधारो धारको जीवनभूतस्तथा ईश्वरादिविविधरूपेण वर्णितः अतो ह्यारण्यकेषु वर्णितस्य रहस्यात्मकविषयजातस्य प्राणतत्त्वस्य प्रोद्घाटनाय ग्रन्थोऽयं विरचितः । यश्च ग्रन्थः षडध्यायात्मको विद्यते। तत्रारण्यकेषु वर्णितस्य प्राणतत्त्वस्य स्वरूपं सविशदं पर्यालोचितम् । केषु केष्वर्थेषु प्राणशब्दः प्रयुक्त ? के वा प्राणार्थकाः शब्दाः सन्ति ? प्राणानां संख्या का? पिण्डे ब्रह्माण्डे च प्राणतत्त्वस्य किं स्वरूपम् ? इत्येवं बहवो विषयाः ग्रन्थेऽस्मिन् वैद्येन वर्णिताः सन्ति एवम्भूतस्य रहस्यात्मक विषयजातस्य प्राणतत्त्वस्य सरलसंस्कृतभाषया उपस्थापनमेव ग्रन्थस्यास्याभिलक्ष्यम् । ग्रन्थोऽयं प्राणतत्त्वजिज्ञासूनां कृते नितरां ज्ञानवर्धको रुचिप्रदश्च विद्यते तथाच ग्रन्थस्यास्याध्ययनेन वेददर्शनशास्त्रानुरागीणां सुमहानुपकारो भविष्यतीति ।